Kentsel dönüşüm kavramı uygulama biçimleri ve uygulanacak alanların niteliklerine göre farklı perspektiflerle ele alınan çok yönlü bir kavram olup tarihsel süreç içerisinde değişen zaman dinamikleri doğrultusunda da farklı tanımlamalarla ele alınmıştır. Buna göre kentsel dönüşüm alanına özgü nitelikler dikkate alınarak uygun bir veri tabanı oluşturulması ve bu bağlamda modeller geliştirilmesi, kentsel dönüşüm projelerinin uygulanabilirliği ve sürdürülebilirliği açısından önem taşımaktadır.
Kentler, içinde barındırdığı yaşamsal faaliyetler doğrultusunda kendine özgü canlı dinamikler barındırmakta ve bu bağlamda kentsel kimlikleri açısından farklılaşan nitelikleri farklı gereksinimler meydana getirmektedir. Kentsel dönüşüm kavramı da kentlerin bu ihtiyaçları doğrultusunda farklı kavramsal çerçevelerde tanımlanabilmektedir. Genel anlamıyla fiziksel/tasarım, sosyal, ekonomik ve yasal/yönetsel boyutları ile birbirini tamamlayan bütünleşik bir yaklaşımı içinde barındırmaktadır.
Kentsel dönüşüm; çökme ve bozulma gözlemlenen kentsel mekânın ekonomik, toplumsal, fiziksel ve çevresel koşullarını kapsamlı ve sürdürülebilir yaklaşımlarla iyileştirmeye yönelik uygulanan strateji ve eylemlerin bütünü olarak ele alınmaktadır. Bu nedenle, kentsel dönüşüm, yeni kentsel alanların planlanması ve geliştirilmesinden çok, var olan kentsel alanların planlanması ve yönetimi ile ilgilidir.
Kentsel dönüşüm uygulamaları çerçevesinde analizler ve verilerin toplanması ile ilgili bölüm; kent bütününe ilişkin analizler, mevcut dönüşüm alanlarının durumu, arz talep dengesinin tespiti ile sosyal ve ekonomik yapının analizi ile ilgili kısımlardan oluşmaktadır.
Kentsel dönüşüm çalışma alanının; farklı ölçeklerdeki önemi ile ülke ve bölge içerisindeki yeri, doğal yapısı, fiziksel yapısı, sosyal ve teknik altyapısı, tarihi dokusu, meri planları, mülkiyet durumu ve gelişme eğilimleri ile sorun ve potansiyelleri gibi kent bütününe yönelik mevcut verilere ilişkin analizlerdir.
İl ve ilçe sınırları içerisinde bulunan 6306, 5393 ve 5366 sayılı Kanunlar kapsamında daha önceden ilan edilmiş olan mevcut dönüşüm alanlarına ve bu alanlarda gerçekleştirilen uygulamalara ilişkin bilgi ve belgeler bütünüdür.
Kentsel dönüşüm uygulamalarında kullanılmak üzere nüfus, nüfus artış hızı, göç ve yapı stok verileri değerlendirilerek taşınmazlara yönelik arz-talep denge analizi yapılır.
Arz-talep denge analizi sonucunda ihtiyaç duyulması durumunda; il, ilçe sınırları içerisinde veya yakın çevresinde yeni yerleşim alanı olarak kullanılabilecek alanlar (rezerv yapı alanları ve kentsel gelişim proje alanları) tespit edilir.
Kentsel dönüşüme konu çalışma alanında yaşayan ve çalışan nüfusa ilişkin toplumsal yapı analizi yapılır. Mevcut yaşam standartları ve sosyo-ekonomik duruma ilişkin bilgiler demografik değerler de dikkate alınarak değerlendirilir ve nüfusun beklentilerine yönelik anketler yapılır.
Kentsel dönüşümün uygulanma biçimine ve uygulanacağı alanın özelliklerine göre farklı yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemler kentsel yenileme, kentsel dönüştürme, kentsel sağlıklaştırma, kentsel koruma, kentsel yeniden canlandırma, kentsel yeniden geliştirme, düzenleme, temizleme, tazeleme ve boşlukları doldurarak geliştirme şeklinde sıralanmaktadır. Hangi yöntemin uygulanacağının belirlenmesinde kentsel dönüşüm projesinin hedefleri ve bölgenin özellikleri gibi unsurlar etkili olmaktadır. Kentsel dönüşüm yöntemleri ilgili yasal düzenlemeler içerisinde temel ilkeler arasında yer almaktadır. Buna göre:
5393 Sayılı Belediye Kanun kapsamında;
5366 Sayılı Yıpranan Tarihi ve Kültürel Taşınmaz Varlıkların Yenilerek Korunması ve Yaşatılarak Kullanılması Hakkında Kanun Kapsamında;
6306 Sayılı Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkında Kanun Kapsamında;
Kent bütününün analizi ve toplanan veriler doğrultusunda ortaya çıkan sentez sonuçlarının değerlendirilmesi ile kent bütününde dönüşüm yapılması öngörülen alanlar belirlenerek,
dikkate alınarak dönüşüm uygulamalarının yapılması öngörülen alanlara yönelik önceliklendirme yapılmaktadır. Yapılan önceliklendirme çerçevesinde belirlenen alanlara ilişkin kısa, orta ve uzun vadede dönüşüme ait eylemler, etaplamalar ve yol haritası belirlenmektedir.
Önceliklendirilen alanların birbirleriyle ilişkisi ve müdahale biçimleri farklı ölçekler arası birbiriyle ilişkiler kuracak düzeyde kurgulanarak aşağıda yer alan tasarım ilkeleri doğrultusunda genel tasarım kararları alınmaktadır.
Yerleşmenin özelliği ile gerçekleştirilecek dönüşüm uygulamalarının gerçekleştirileceği alanda uygulanacak tasarım kararları; ilgili idarelerce belirlenecek uygun ölçekteki harita, görsel döküman ve çizimlerle belirtilmektedir.
Model Geliştirme çalışmaları kapsamında;
Kentsel Dönüşüm Alanlarında ve bölgenin özelliği de dikkate alınmak koşuluyla yatay mimari esas alınarak genellikle az katlı yapılaşma desteklenmektedir. Kentsel dönüşümde kent kimliğinin ve özgün mekânsal dokunun korunması ve geliştirilmesi amacıyla, mahalle, aile ve komşuluk kültürü ile toplumsal değerler dikkate alınmalıdır.
Kentsel dönüşüm uygulamalarında, dezavantajlı grupların sosyal ve kültürel ihtiyaçları dikkate alınarak fiziksel engellerin ortadan kaldırıldığı, engelsiz yaşam alanları oluşturmak üzere tasarım ve planlama çalışmaları yürütülmektedir.
Toplumun bütün kesimlerine ve bölgenin ihtiyaçlarına yönelik sosyal donatı alanları ve kamusal alanlar oluşturulmaktadır. Belirlenen kentsel dönüşüm alanı ve etki alanlarını da kapsayacak biçimde sosyal donatı alanları ve kamusal alanlara ilişkin erişilebilirlik ve yeterlilik analizleri yapılarak ana ulaşım aksı, otoparklar, durak noktaları, yeşil aks ve bisiklet yolları ile entegrasyonu tasarlanır.
Kentsel dönüşüm uygulamalarında bütüncül yaklaşımla çevresel değerlerin tahribatı engellenerek, çevrenin korunmasına ve geliştirilmesine yönelik projeler hayata geçirilmelidir. Sürdürülebilir kentsel dönüşüm modeli benimsenerek, Orman Alanları, Doğal Sit Alanları, Sulak Alanlar, Tarım Alanları gibi korunması gereken alanlara ilişkin ilgili Mevzuat hükümleri de dikkate alınarak tasarım kararları ortaya konulmalıdır.
Sürdürülebilirlik kavramı ekolojik, ekonomik ve toplumsal olmak üzere üç temel boyutuyla ele alınan bir kavramdır. Buna göre sürdürülebilirlik kavramı kentsel dönüşüm uygulamaları içerisinde atık yönetimi, enerji, su verimliliği, sürdürülebilir ve yenilikçi teknoloji ile malzeme üretimi ve iklim değişikliği stratejisine uyumlu kararlar alınması ile hayata geçirilmektedir.
Dönüşüm uygulamalarında kültürel mirasın korunması esas alınması gereken önemli bir faktör olarak yer almaktadır. Kentin sahip olduğu tarihsel ve kültürel değerlerin korunması ve geleceğe taşınması, alanın bir bütün olarak afet risklerinden uzak, sağlıklı ve güvenli bir yerleşim alanına dönüştürülmesi ve alan içinde turizm etkinliğinin artırılması amacıyla koruma amaçlı imar planı kararlarına uygun biçimde dönüşüm yapılır.
